«دکتر»، «آقا»، «خانم»، «حجت الاسلام»، «آیت الله»، «حضرت آیت الله» ،«رهبر معظم»؟
توییتر سه پنج را به دوستان خود اضافه کنید
خبرنگاران ایران- سارا محسنی
«دکتر»، «مهندس»، «آقا»، «خانم»، «حجت الاسلام والمسلمین»، «آیت الله»، «حضرت آیت الله العظمی» ،«رهبر معظم»، «شاهنشاه»، «شاهزاده» و ... عناوینی است که در اخبار روزانه بسیار مورد استفاده قرار می گیرند و مخاطبان آن را بارها شنیده اند اما از نظر اصول روزنامه نگاری چه میزان کاربرد این عناوین درست است؟ آیا در روزنامه نگاری دنیا چنین عناوینی کاربرد دارند؟ آیا در روزنامه نگاری ایران، رسانه های مکتوب، تصویری و یا سایت های خبری آیین نامه های نگارشی دارند یا نه؟
شاید این روزها بسیاری از روزنامه نگاران با این موضوع روبرو شده اند که مصاحبه شونده های آنها در برخی موارد انتظار دارند که عنوان های «دکتر» و «مهندس» را که نشان دهنده میزان تحصیلات آنهاست، حتما در خبر ذکر کنند.
بررسی موردی رسانه ها، چه در پیش از انقلاب اسلامی ایران و چه در دوران فعلی نشان می دهد که اصول مشخصی در این زمینه رعایت نمی شده و نمی شود. برخی رسانه ها از نوشتن برخی عناوین مانند «آقا» ، «خانم» و یا «دکتر» و «مهندس» پرهیز می کنند اما درج برخی دیگر از عناوین تبدیل به بخشی از روزنامه نگاری کشور شده است. به طور مثال پیش از انقلاب، عنوان «اعلیحضرت» کاربرد فراوانی در رسانه ها داشت که بعد از انقلاب این کاربرد با تغییر حکومت، تبدیل به «رهبر معظم» شده است.
و یا عنوان «آیت الله» در رسانه های قبل از انقلاب، بعد از انقلاب و حتی رسانه های خارجی به بخش جدا نشدنی از اسم آیت الله ذکر شده در خبر تبدیل شده است.
در حال حاضر، تنها چند رسانه ایران، آیین نگارش مخصوص خود دارند اما آیین نامه نگارشی مشخص، معمولا موضوعی غریب در رسانه های کشور است. در گذشته، نمونه قابل توجه این آیین نامه در روزنامه های «جامعه» و «توس» مشاهده شده است. آیین نامه هایی که روزنامه نگاران را از نوشتن برخی عناوین و القاب منع می کرد.
روزنامه جامعه و حذف القاب و عناوین
«مرتضی کاظمیان» روزنامه نگار مقیم فرانسه از افرادی است که در روزنامه های اصلاح طلب از جمله «جامعه» و «توس» فعالیت داشته است. او در گفت و گو با سایت «خبرنگاران ایران» در پاسخ به این سوال که در زمان فعالیتش در ایران، چقدر به آیین نگارشی واحد مخصوصا در نحوه برخورد با عناوین و القاب توجه می شد، می گوید: «پاسخ به این پرسش آسان نیست؛ چون نشریه‌های مختلف، رویکرد متفاوتی داشتند. بسته به اهمیتی که سردبیری برای خروجی نشریه ـ از نظر ادبی و آیین نگارش و ویرایش ـ قائل بود، محصول فرق می‌کرد. به‌عنوان نمونه، در روزنامه «جامعه» و «توس»، مطالب پس از گذشتن از فیلتر دبیر سرویس، از زیر چشم‌های تیزبین و قلم‌های توانمند آقایان «حسین قندی» و «مسعود شهامی‌پور» عبور می‌کرد. یا در روزنامه‌ی «خرداد» و «فتح»، آقای «نصرالله حدادی» و یک یا دو ویراستار دیگر، مسئولیت یک‌دست‌سازی مطالب را برعهده داشتند. این‌ها، مستقل از دستورالعمل (آیین نگارش)ی بود که به سرویس‌ها و روزنامه‌نگاران داده شده بود تا محصول روزنامه، یک‌شکل باشد و فاقد ناهماهنگی و و نیز واجد متن ویرایش نشده و شامل غلط فاحش. »
از این روزنامه نگار درباره القاب و عناوین هم سوال می پرسم که می گوید: «اگر اشتباه نکنم، این‌که از پیشوندها و القابی چون دکتر و مهندس و حجت‌الاسلام در اخبار استفاده نشود، دست‌کم در روزنامه‌های موج نخست اصلاحات، از روزنامه «جامعه» آغاز شد. در مورد رهبر جمهوری اسلامی و مراجع تقلید البته قصه فرق داشت. پیشوند «آیت‌الله» به‌خاطر حساسیت موضوع و نیز تاکید مستقیم و غیرمستقیم در قانون مطبوعات، و پرهیز از درگیر شدن با دادگاه مطبوعات به ریاست قاضی مرتضوی، استفاده می‌شد.»
استثنایی در خبرنویسی ایران
از سوی دیگر درباره رهبر ایران، علاوه بر استفاده از پیشوند «آیت الله»، در کلاس های خبر نویسی از ابتدا به روزنامه نگاران یادآور می شوند که باید در تنظیم اخبار مربوط به رهبر ایران، از افعال جمع استفاده شود حتی در برخی آیین نامه های نگارشی این موضوع لحاظ شده است به طوریکه خبرگزاری «پانا» (دانش آموزی) در آیین نامه نگارشی خود آورده است: «افعال برای مقام معظم رهبری جمع به کار برده می شوند(مقام معظم رهبری... فرمودند: ...).» این خبرگزاری درباره سایر مراجع تقلید نیز نحوه نگارش را اینگونه توضیح می دهد: «در مورد سایر آیات و مراجع؛ لقب آنها تنها در پارگراف اول بکار می رود و افعال نیز به صورت مفرد استفاده می شود. (آیت‌الله ........... در اختتامیه کنگره «نقش معنویت در نبرد ناهمطراز» ... اظهار داشت: ... وی ......... تصریح کرد: .......)»
حذف القاب و عناوین و برابر شدن تمامی شهروندان
گرچه در رسانه های کشور بی نظمی در ذکر یا حذف عناوین و القاب مشاهده می شود اما در کتاب های روزنامه نگاری و خبر نویسی اغلب به حذف عناوین و القاب اشاره شده است. هم اکنون این سوال پیش می آید که دلیل حذف عناوین و القاب در خبر چیست؟
کاظمیان به دوره اصلاحات برمی گردد و می گوید: «چنین مواجهه‌ای، به خروجی منقح و یک‌پارچه‌ی مطبوعات موج نخست اصلاحات، کمک کرد. همچنین باعث تکان فرهنگی مهمی در جامعه شد. این‌که عنوان و مدرک، واجد اهمیت نیست؛ و اعتبار سخن و منزلت افراد به وزین و دقیق و علمی و منطقی و اخلاقی بودن سخن و کردار ایشان است. شهروندان بیش از پیش، «برابر» شدند و این در تغییر نگرش جامعه به عنوان و مدرک، بی تأثیر نبود. »
او معتقد است که «وجود چنین دستورالعمل‌هایی در نشریه‌ها و رسانه‌ها، نه تنها مفید که به باور من ضروری است. چراکه چندگونگی برخورد با واژه‌ها و تعابیر، برای مخاطب سرگشتگی به‌همراه خواهد داشت. چه در نحوه‌ی نگارش، و چه در استفاده از عناوین. وقتی خروجی یک رسانه، یک‌دست نباشد، اطلاع‌رسانی بی‌طرفانه و مستقل را نیز مورد سئوال قرار خواهد داد. این پرسش خود به‌خود مطرح خواهد شد که چرا در فلان مورد از عنوان «دکتر» استفاده شده و در جایی دیگر از عنوان «مهندس» استفاده نشده است. »
رهبر معظم یا رهبر انقلاب یا مقام رهبری
این روزنامه نگار در توضیح بیشتر ضرورت حذف عناوین و القاب در خبر می گوید: « نام و نام خانوادگی، توضیح دهنده‌ی عوامل خبر است. البته اگر نیاز به توضیحی وجود دارد، می‌توان در متن خبر افزود که ایشان مثلا دانش‌آموخته‌ی فلان رشته است. آن هم اگر ارتباطی با خبر پیدا می‌کند و نگاه یا داوری فاعل را ایضاح می‌کند. دیری است که استفاده از القاب و عناوین در معتبرترین روزنامه‌ها و نشریه‌های جهان، منتفی شده است. و به نظر می‌رسد با اشتیاقی که برای «مدرک» برای کسب منزلت و ارتقاء شغلی در ایران به‌وجود آمده، و نزدیکان حکومت از آن برای به حاشیه راندن «غیرخودی»ها سوء استفاده می‌کنند، بی‌توجهی در استفاده از القاب و عناوین خود، خدمت و لطفی به جامعه‌ی ایران امروز است.»
او به مصداقی در روزنامه «خرداد» اشاره می کند و می گوید: «اگر اشتباه نکنم، روزنامه "خرداد" حتی در توصیف رهبر جمهوری اسلامی، برای نخستین بار به جای استفاده از تعابیری چون «رهبر معظم انقلاب» یا «رهبر انقلاب»، از عنوان «مقام رهبری» استفاده کرد که البته جز به اراده و شجاعت مدیر مسئول آن (عبدالله نوری) ممکن نبود. »
القاب و عناوین در رسانه های دنیا
سوال دیگری که در این موضوع مطرح می شود، نحوه نگارش عناوین و القاب در رسانه های دنیاست.
تقریبا تمام رسانه های معروف دنیا، آیین نامه نگارشی خاص خود را دارند. به طور مثال خبرگزاری آمریکایی «آسوشیتدپرس» قوانین و آیین نامه های سخت گیرانه ای برای نگارش اخبار و گزارش دارد. به طوری که حتی نحوه استفاده از حروف اختصاری و حتی جزیی ترین عنوان ها و القاب نیز در این آیین نامه ذکر شده است.
به طور مثال، عناوین رسمی به طور مستقیم و با حروف بزرگ (در زبان انگلیسی) قبل از نام فرد استفاده می شوند. مثلا گفته می شود: رئیس جمهور بوش (President Bush).
عناوین رسمی هم به عناوینی گفته می شود که صلاحیت و اختیارات فرد را نشان دهد(مانند رئیس جمهور) یا آن عنوان که مرتبط با فعالیت حرفه ای و یا دانشگاهی اوست به مانند سناتور یا دکتر که قبل از اسم فرد قرار می گیرند. برخی عناوین نیز برای تاکید بر حرفه می آید مثلا قبل از ذکر نام فرد گفته می شود ستاره سینما یا فضا نورد.
خبرگزاری آسوشیتدپرس برای عناوین آداب منشانه مانند «خانم» و «آقا» که بیشتر نشان دهنده احترام هستند قوانین خاصی دارد و آنها را در خبر حذف می کند ولی در این بین چند استثنا وجود دارد. اگر این عناوین (در زبان انگلیسی برای خانم ها سه عنوان Mrs., Miss ،Ms. استفاده می شود) در نقل قول مستقیم ذکر شوند ایراد ندارد یا وقتی که جنسیت فرد با نام کوچیکش قابل تشخیص نیست، می توان از «خانم» یا «آقا» استفاده کرد.
در عناوین و القاب نظامی، تنها رتبه نظامی فرد با حروف بزرگ انگلیسی، یکبار آورده می شود و در ادامه مطلب، تنها نام خانوادگی فرد ذکر می شود.
برای خانواده های سلطنتی و اشراف زادگان نیز مشکلاتی در عنوان ها و لقب های آنها وجود دارد چراکه آنها با این لقب ها شناخته شده اند نه فقط با اسامی اصلی خودشان بنابراین در نگارش مطالب رسانه ای آسوشیتدپرس آنها را به طور مثال «ملکه الیزابت دوم» مورد خطاب قرار می دهند.
«دکتر» زمانی به عنوان یک عنوان رسمی قلمداد می شود که قبل از نام فردی قرار گیرد که به طور مثال دکتر دندانپزشک، یا جراح یا پزشک عمومی و ... باشد. یعنی هر فردی که مدرک دکترا داشته باشد با این عنوان در خبر خطاب قرار نمی گیرد.. در القاب مذهبی هم تنها در نخستین ارجاع به طور مثال قبل از اسم فرد کلمه «کشیش» قرار می گیرد.
آیین نگارش مطالب در روزنامه گاردین
«سعید کمالی دهقان»، روزنامه نگار ایرانی در یک روزنامه انگلیسی «گاردین» است. او درباره نحوه و آداب نگارش مطالب در این روزنامه انگلیسی زبان به سایت «خبرنگاران ایران» می گوید: «در روزنامه گاردین یک استایل بوک (دفتر استایل) داریم که باید طبق آن نگارش مطالب را رعایت کنیم.»
او مصداق هایی در این زمینه ذکر می کند و می گوید: «در روزنامه گاردین در نوشتن خبر و گزارش هیچ وقت از القاب افراد استفاده نمی شود. مثلا می نویسیم حسن روحانی و نه دکتر حسن روحانی یا آقای حسن روحانی. در گاردین بلااستثنا برای هیچ کسی از القاب استفاده نمی کنیم. »
این روزنامه نگار به استثناهایی هم اشاره می کند: «البته یه سری القاب سلطنتی در انگلستان وجود دارد که در مورد نگارش آنها استثناهایی ایجاد می شود. مثلا «کاترین اشتون» را خیلی اوقات می نویسیم «لیدی اشتون» یا «بارانوس اشتون». اما گاهی هم همان «کاترین اشتون» می نویسیم.»
وی اضافه می کند: «اما در نوشتن سرمقاله (منظورم از سرمقاله مطلبی است که بدون ذکر اسم نویسنده منتشر می شود و صدای روزنامه است) از القاب استفاده می کنیم. مثلا می نویسم آقای روحانی. این سبک نگارش در گاردین است و روزنامه با روزنامه فرق هایی وجود دارد. مثلا «نیویورک تایمز» که روزنامه ای آمریکایی است اغلب از القاب در نوشتن خبر و گزارش ها استفاده می کند. »
بررسی رسانه های ایران در نحوه نگارش القاب و عناوین
بررسی موردی رسانه های ایران، چه در سال های دور و چه در همین روزها، از هرج و مرج نوشتاری نشان دارد.
-* اطلاعات، ۵۰ سال قبل
برشی از روزنامه اطلاعات در تاریخ ۱۹ تیر سال ۱۳۴۴ ، نشان می دهد ، این هرج و مرج و نداشتن قاعده در نوشتن در سال های دور بیشتر نمود داشته است و شاید بتوان گفت که سبک نوشتاری آن سال ها به این گونه بوده است:
بررسی این روزنامه در چند تاریخ مختلف نشان داده است که ذکر کردن القاب و عناوین «آقا»، «خانم» ، «دکتر» ، «مهندس» و ... جزو جدانشدنی اخبار این رسانه بوده است.
-* شهروند و کیهان؛ دو سبک متفاوت
اما اگر از آن سال ها فاصله بگیریم و به همین روزها برسیم، بررسی دو طیف روزنامه های اصلاح طلب و اصولگرا نشان می دهد، روزنامه های اصلاح طلب در رعایت کردن برخی قواعد نگارشی منظم تر هستند. به طور مثال گرچه در روزنامه «شهروند» که نزدیک به هلال احمر است ، گاهی ناهماهنگی های نگارشی وجود دارد اما این روزنامه نسبت به روزنامه «کیهان» از نظم نگارشی مناسب تری برخوردار است.
بررسی روزنامه «شهروند» در روز شنبه ۷ دی ۱۳۹۲ ، نشان می دهد در دو خبر متفاوت درباره «حسن روحانی» ، رئیس جمهور ایران ، یک خبر با عنوان «دکتر» منتشر شده است و در خبر دیگر این عنوان آورده نشده و تنها به نام رئیس جمهور اکتفا شده است.
یا در بررسی یک هفته ای این روزنامه مشخص شد که ذکر القابی مانند «سردار» یا «حجت السلام» بخشی از آیین نگارشی این روزنامه محسوب می شود.
اما در روزنامه «کیهان» وضعیت متفاوت است. بررسی این روزنامه نشان می دهد که هرج و مرج نگارشی در این روزنامه بسیار مشهود است اما به نظر می رسد در چند مورد توافق نگارشی وجود دارد. به طور مثال در بررسی یک هفته ای این روزنامه مشخص شد که اغلب «حسن روحانی» با پیشوند «حجت السلام» ذکر می شود و درباری رهبر ایران ، حتما واژه های پر از احترام و حتی تملق آمیز مشاهده می شود.
در خبرهای اختصاصی این روزنامه از شهرستان ها، ناهماهنگی در ذکر القاب دیده شده است. القاب و عناوین در برخی خبرها حذف شده اند اما در برخی دیگر ذکر شده اند.
-* خبرگزاری های فارس، مهر و ایسنا
سایت «خبرنگاران ایران» ، همچنین بررسی موردی بر روی برخی خبرگزاری های کشور نیز داشته است.
خبرگزاری های فارس ، مهر و ایسنا از جمله خبرگزاری هایی بودند که مورد بررسی قرار گرفته اند. گرچه حذف برخی القاب و عناوین در این خبرگزاری ها رعایت می شود و این موضوع غالب است اما در برخی موارد مخصوصا در ایسنا ، این ناهماهنگی وجود دارد.
-* سایت های خبری؛ تغییر نگارش با توجه به فرد
در ارتباط با سایت های خبری هم ، نکته قابل توجه، وابستگی آن سایت به شخصیت خاصی است که باعث تغییر در نحوه نگارش خبر می شود.
به طور مثال سایت «فردا نیوز» نزدیک به شهرداری تهران در خبرهای اختصاصی درباره «محمدباقر قالیباف» از او با عنوان «دکتر» نام می برد. یا سایت خبرگزاری مجلس در اکثر خبرهای مربوط به «علی لاریجانی» رئیس مجلس ، او را «دکتر» خطاب می کند در حالیکه خبرهای مربوط به نمایندگان دیگر مجلس با نام و نام خانوادگی آنها منتشر می شود. سایت های مربوط به جنبش سبز مانند سایت «کلمه» یا «جرس» ، خبرهای مربوط به «میرحسین موسوی» را با پیشوند «مهندس» منتشر می کنند و یا «زهرا رهنورد» با عنوان «دکتر» همراه است. سایت تابناک نزدیک به «محسن رضایی» دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام ، در خبرهای اختصاصی خود ، او را «دکتر» خطاب می کند.
به نظر می رسد، فقدان آیین نامه نگارشی در رسانه های کشور باعث نوعی هرج و مرج نگارشی شده است. نحوه نگارش بنا به سلیقه خبرنگار رسانه تغییر می کند و یکسان سازی مطالب معمولا انجام نمی شود. از سوی دیگر این انتظار در برخی شخصیت هایی که از آنها در خبر نام برده می شود، ایجاد شده است که اگر کسی آنها را با لقب دکتر یا مهندس خطاب نکند، او در سطح پایینی قرار دارد در حالیکه به نظر می رسد فردی که به طور مثال دکترای علوم سیاسی دارد، این عنوان فقط یک مرتبه علمی است و کاربرد آن فقط به محیط های دانشگاهی و علمی محدود می شود.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر